Cultuursensitieve zorg: Van taakgerichte checklist naar échte connectie

Wat betreft de zorgverleners kwam als belangrijkste resultaat dat zij een vrij nauwe invulling aan het concept cultuursensitieve zorg geven. Ze zien cultuursensitieve zorg vaak als iets taakgerichts, een checklist van praktische zaken om rekening mee te houden, zoals bijvoorbeeld taal, voeding of religie. Dit resulteert soms in ‘othering’ waarbij ze hun patiënt als ‘anders’ zien dan henzelf, en zo ook gaan behandelen. Zo kom je in een wij-zij-verhaal, wat stereotypering met zich mee kan brengen. Men gaat stereotiep denken en soms ook handelen. Anderzijds maak ik graag de kanttekening dat wij ook zorgverleners gesproken hebben die wél een open en empathische houding hadden naar hun patiënten toe en die diversiteit als een verrijking zagen."

"Zorgverleners die cultuursensitieve zorg als iets heel taakgerichts invullen, halen vaak de drukte aan als reden waarom ze hier geen tijd aan kunnen besteden. Ze hebben het idee dat dit meer tijd en inspanning vraagt. En ik ontken zeker niet dat zorgverleners een drukke job hebben met veel tijdsdruk en veel personeelstekort. Maar de mensen die we spraken die wél aandacht besteedden aan het relationele aspect van cultuursensitief handelen, tonen aan dat je ook cultuursensitieve, empathische zorg kan verlenen als het druk is.

Daarnaast speelt er een grote onzekerheid bij zorgverleners. Als ze in contact komen met een patiënt die anders is dan zijzelf, beginnen ze te twijfelen. Hoewel het vaak over heel competente zorgverleners gaat! Maar die onzekerheid maakt net dat zij terugvallen op dat taakgerichte. En het relationele aspect van de zorg gaat meer op de achtergrond. Het is een strategie van ‘disengagement’.

Een andere barrière is dat zorgverleners vanuit hun organisatie weinig steun ervaren om cultuursensitief te handelen. De zorgverleners ervaren dat het management en hun leidinggevenden dit een minder belangrijk thema vinden. Er is geen visie, geen beleid. En ook vanuit het beleid op hoger niveau is er voor zorgverleners weinig motivatie of ondersteuning om cultuursensitieve zorg te faciliteren, en dan voornamelijk het relationele aspect in de zorg. Op alle niveaus blijft cultuursensitieve zorg iets vrijblijvends en optioneel. Het grotere kader eist niet dat zorgverleners cultuursensitief handelen."

"Tijdens het onderzoek hebben we mantelzorgers bevraagd die zorgen voor een oudere persoon met dementie met een migratieachtergrond. Dit ging over de eerste generatie arbeidsmigranten die naar België kwamen. Wij hebben gekeken hoe mantelzorgers de zorg vormgeven in combinatie met professionele zorg. Wat bleek? Er is zeker een grote vraag naar professionele zorg, maar mantelzorgers moeten heel erg zoeken naar de gepaste zorg, die aansluit bij hun noden. Bijvoorbeeld ze zoeken herkenbaarheid in de voeding die een voorziening aanbiedt, in de taal, in de mensen die er werken, en ze zoeken betrokkenheid in de manier waarop zorg verleend wordt,… Maar er ontbreekt een structureel kader. En de zorgbehoeften die niet ingevuld geraken door professionele zorg proberen de mantelzorgers zelf in te vullen. Zo lijkt het soms dat er geen vraag naar professionele zorg is vanuit deze hoek. Organisaties denken dan soms: er is geen vraag, dus wij voorzien geen aanbod. Zo ontstaat een vicieuze cirkel."

"Communicatie is voor mij veel ruimer dan taal of uitdagingen met tolken of anderstalige patiënten. Het gaat over communicatieve én relationele vaardigheden. Over contact maken met je patiënt, ook als die een andere taal spreekt dan jij. Of contact maken met iemand die anders is dan jij. Dat is de focus die we moeten leggen bij vorming en training: meer kijken naar de algemene omgang met patiënten met wie je je minder vertrouwd voelt. Hoe kan je ook aan deze patiënten goede zorg verlenen?"

"Zorgverleners hebben het idee dat ze vooral veel nood hebben aan kennis over andere culturen. Maar het zelfbewustzijn en je bewust zijn van wie er voor jou zit, is veel belangrijker. Als je enkel vanuit kennis vertrekt, denk je misschien dat je cultuursensitief handelt, maar verval je al vlug in stereotiep handelen."

"We stelden vast dat veel van de bestaande vormingen en trainingen toch nog altijd focussen op het overbrengen van kennis en ook vooral focussen op ‘de andere’. Daar is een omslag in nodig. Het zelfbewustzijn van zorgverleners moet verhoogd worden en we moeten niet enkel aan kennis werken. En zeker niet enkel focussen op de andere, maar beginnen bij onszelf: ‘Wat is mijn rol in dit verhaal van cultuursensitieve zorg?’ en ‘hoe kan ik mijn competenties, vaardigheden, houding veranderen, zodat de zorgrelatie beter verloopt?’.

In de module zit ook wel een kennisluik, maar dat gaat dan eerder over kennis over ongelijkheden, racisme en uitsluiting in de zorg. En over op welke manier je met een vergroot zelfbewustzijn daaraan tegemoet kan komen.

We dagen onze cursisten dus iets meer uit. Bij kennisoverdracht zit je als cursist in een veilige positie. Het gaat over welk type voeding bied ik aan? Waar vraag ik een tolk aan? Maar wij willen dat zorgverleners vooral zichzelf en hun eigen handelen in vraag gaan stellen, om zo dat zelfbewustzijn in het thema cultuursensitieve zorg te vergroten. We gaan aan de slag met vragen als: wat is mijn positie ten opzichte van iemand die anders is dan ikzelf? In welke mate ben ik mij hiervan bewust? Wat is mijn rol binnen het thema uitsluiting in de zorg? Geen evidente vragen binnen de huidige maatschappelijke context waarin diversiteit vaak een negatief beladen thema is. Maar ik ben ervan overtuigd dat zorgverleners in de eerste plaats nog steeds echt goede zorg willen verlenen en dat creëert een opening om in gesprek te gaan."

"Wat toch nog te vaak onderbelicht blijft – ook in mijn doctoraatsonderzoek – is het perspectief van de patiënt met migratieachtergrond zelf. Want dan komen thema’s als racisme en uitsluiting in de zorg meer naar voren. Het zou interessant zijn om dit verder te onderzoeken en met deze info het beleid verder vorm te geven.

En verder zou ik het interessant vinden om te kijken wat de impact is van vorming en training over cultuursensitieve zorg op langere termijn. Blijven de inzichten lang hangen? Kan je cultuursensitieve vaardigheden blijven ontwikkelen? Is er blijvende ondersteuning nodig?

Ik denk eigenlijk dat er al best veel onderzocht is, maar dat het nu vooral tijd is om bepaalde resultaten te implementeren in de praktijk. De tijd is gekomen om de stap te zetten naar verandering en een signaal te geven aan het beleid."